ესტონეთში საზოგადოების სახელმწიფო სერვისებით უზრუნველყოფის ტრადიციული, არაციფრული მოდელის ელექტრონულით ჩანაცვლება კარგი მმართველობის თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს. 2000 წლიდან ეტაპობრივად დანერგილი „X-Road“ ინიციატივის დახმარებით, ესტონეთმა წარმატებით გააციფრულა მოქალაქეებისთვის შეთავაზებული საჯარო სერვისების 99%, რაც ყოველწლიურად მისი მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) 2 პროცენტის დაზოგვის საშუალებას იძლევა (e-Estonia, 2024) (Azzopardi, Lenain, Molnar, Mosiashvili, & Pareliussen., 2020)[1]. 2023 წელს აღნიშნულმა დანაზოგმა 754 მილიონი ევრო შეადგინა.

საჯარო მმართველობის ახალი მოდელი პოსტსაბჭოთა სივრცეში

საბჭოთა კავშირისგან დამოუკიდებლობის მოპოვებასთან ერთად, ესტონური საჯარო სექტორი ახალი გამოწვევის წინაშე აღმოჩნდა, რაც თავის მხრივ მოქალაქეებისთვის შეთავაზებული სახელმწიფო სერვისების მოდერნიზაციის გადაუდებელ საჭიროებას გულისხმობდა. 1992 წელს, ახალი კონსტიტუციით ნაკარნახევი საჯარო მმართველობის რეფორმის მიზანს, სახელმწიფო უწყებებში ანგარიშვალდებულების, ეფექტიანობისა და გამჭვირვალობის პრინციპების გაძლიერების გზით, სექტორისა და ქვეყნის სამომავლო ინიციატივებისთვის მომზადება წარმოადგენდა (Government of Estonia, 2019).[2]

საჯარო სექტორში არსებულ გამოწვევებთან გამკლავების პარალელურად, ესტონეთის ხელისუფლებამ საყოველთაო ინტერნეტიზაციაზე დაიწყო ზრუნვა. 1996 წელს, საგანმანათლებლო სექტორში დაწყებული ე.წ. „ვეფხვის ნახტომის“ (ესტ. Tiigrihüpe) პროგრამის ფარგლებში, ესტონეთის ხელისუფლებამ ხუთწლიან ვადაში ინტერნეტით უზრუნველყო ქვეყნის ყველა საჯარო სკოლა. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული პროგრამა მხოლოდ საჯარო სკოლების მასშტაბით ხორციელდებოდა, იგი ციფრული საზოგადოების მშენებლობის პროცესში ფუნდამენტურად მიიჩნევა (Government of Estonia, 2007).[3] „ვეფხვის ნახტომის“ მნიშვნელობას ხაზს უსვამს 1998 წელს, „ესტონეთის საინფორმაციო პოლიტიკის პრინციპების“ განმსაზღვრელი დოკუმენტის შემუშავების პროცესში, ხელისუფლების აპელირება საგანმანათლებლო სექტორში მიღწეულ წარმატებაზე (Government of Estonia, 1998).[4] აღნიშნულმა დოკუმენტმა ესტონეთის ციფრული საზოგადოების განვითარების სამომავლო მიმართულებები განსაზღვრა.

საჯარო სექტორის სწრაფად ცვალებადი ლანდშაფტის შესახებ საზოგადოების ცნობიერების ამაღლებისა და ელექტრონული მმართველობის მიმართ სკეპტიციზმის შემცირების მიზნით, 1999 წელს, ხელისუფლებამ „მონაცემთა დაცვის ინსპექცია“ (ესტ. Andmekaitse Inspektsioon) დააფუძნა. აღნიშნული უწყების პროდუქტიული მუშაობის არაპირდაპირ შედეგს, 2000 წელს, ესტონეთში ელექტრონულ ხელმოწერასთან დაკავშირებული საკანონმდებლო ჩარჩოს მიღება წარმოადგენდა, რამაც იმავე წელს დამტკიცებულ ელექტრონულ საგადასახადო სისტემასთან (e-Tax) ერთად, მნიშვნელოვნად შეცვალა ფინანსური სექტორი (European Commission, 2000).[5] დღეისათვის, ესტონეთში საგადასახადო დეკლარაციათა 95 პროცენტზე მეტი ელექტრონულად ივსება, რაც, თავის მხრივ, ამცირებს აღნიშნულ პროცესზე დახარჯულ ბიუროკრატიულ და ფინანსურ რესურსს (Invest in Estonia, 2024).[6]

ციფრული ტრანსფორმაციის პირველი ფაზა ესტონეთში 2001-2002 წლებში, ელექტრონული არჩევნებისთვის სამზადისის დაწყებითა და გაეროს განვითარების პროგრამის ფარგლებში, ესტონეთის ხელისუფლების, ღია საზოგადოების ფონდის (ინგ. Open Society Foundation – OSF) და ბრატისლავის რეგიონული მხარდაჭერის ცენტრის (ინგ. Bratislava Regional Support Centre – BRC) საერთო ინიციატივის ფარგლებში, არასამთავრობო ორგანიზაცია „ელ-მმართველობის აკადემიის“ (ინგ. e-Governance Academy) დაფუძნებით დასრულდა (National Interoperability Framework Observatory - NIFO, 2017).[7] საგულისხმოა, რომ 2005 წლის მარტში გამართულ საპარლამენტო არჩევნებში, ხმათა უმრავლესობა - 51 პროცენტი, ონლაინ, ე.წ. “i-Voting” სისტემის დახმარებით დაფიქსირდა (e-Estonia, 2023).[8]

ინიციატივა „X-Road“: ციფრული მოქალაქე ციფრულ სახელმწიფოში

ესტონეთში ციფრული საინფორმაციო სისტემების გაჩენასთან ერთად, ხელისუფლებამ მონაცემთა გაცვლის უსაფრთხო ეკოსისტემის ჩამოყალიბებაზე დაიწყო ზრუნვა. 2001 წელს შექმნილმა ახალმა პლატფორმამ - „X-Road”, სახელმწიფო სერვისებით საზოგადოების უზრუნველყოფისთვის აუცილებელი მონაცემთა ბაზების მოწესრიგებასთან ერთად, მათი უსაფრთხოებაც უზრუნველყო.

ინიციატივის წარმატებამ, მისი სხვა ქვეყნებში დანერგვა განაპირობა. დღეს, აღნიშნული პლატფორმით არამხოლოდ ესტონეთი, არამედ - 20 ქვეყნის 52’000-ზე მეტი ერთეული და მათ მიერ შეთავაზებულ 3’000-ზე მეტი სერვისი სარგებლობს. ინიციატივით უზრუნველყოფილი მონაცემთა გაცვლის ეფექტიანი პროცესი, საშუალოდ 1’407-ჯერ უფრო სწრაფია, ვიდრე იგი პლატფორმის გარეშე იქნებოდა (e-Estonia, 2024) (e-Estonia, 2019).[9]

ესტონური პლატფორმით უზრუნველყოფილ სერვისებს შორის, „კრიტიკული მნიშვნელობის“ სტატუსით სარგებლობენ:

• ესტონეთის საბაჟო და საგადასახადო საბჭოს მიერ, 2000 წელს შექმნილი ციფრული დაბეგვრისა და ანგარიშსწორების (e-Tax) სისტემა, რომელიც მოქალაქეებს ფინანსური დეკლარაციების ონლაინ შევსების საშუალებას აძლევს. აღნიშნული სისტემა არა მხოლოდ მეტ გამჭვირვალობას უზრუნველყოფს, არამედ - საგრძნობლად, საშუალოდ 3 წუთამდე ამცირებს აღნიშნული პროცედურის გასავლელად საჭირო დროს (Invest in Estonia, 2024);[10]
• 
  
• ელექტრონული ჯანდაცვის სისტემა (e-Health), რომლის მიზანსაც კერძო და საჯარო სამედიცინო სერვისების მიმწოდებლებისგან პაციენტთა ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ მიღებული მონაცემების გაცვლის გზით, მომხმარებლისთვის სამედიცინო სერვისის ქვეყნის ნებისმიერ წერტილში შეთავაზება წარმოადგენს. პაციენტთა ჯანმრთელობასთან დაკავშირებულ მონაცემთა 99 პროცენტის გაციფრულებასთან ერთად, 2019 წელს ესტონეთმა ციფრული სამედიცინო რეცეპტებისა და მიმართვების წარმოება დაიწყო, რაც მის მოქალაქეებს ევროკავშირის სხვა წევრ ქვეყნებში სწრაფი სამედიცინო მომსახურების მიღების საშუალებას აძლევს (Council of Europe, 2024);[11]
  
  
• ესტონეთის იუსტიციის სამინისტროს მიერ, პირველ და მეორე ინსტანციების სასამართლოებში დანერგილი ციფრული სამართალწარმოების (e-Justice) სისტემა, რომელიც მოქალაქეებს საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოებისთვის ნებისმიერ დროს, ოცდაოთხსაათიან რეჟიმში, მიმართვის საშუალებას აძლევს (e-Estonia, 2024);[12]
  
  
• 2014 წელს შექმნილი ციფრული ბინადრობის (E-Residency) პროგრამა, რომელიც 100’000-ზე მეტ უცხო ქვეყნის მოქალაქეს ესტონურ სერვისებზე დისტანციური წვდომის უფლებით და ევროკავშირის ტერიტორიაზე ბიზნესის რეგისტრირების და მისი ელექტრონული მართვის შესაძლებლობით უზრუნველყოფს, რაც ესტონეთის ბიუჯეტს ყოველწლიურად 60-70 მილიონი ევროთი ავსებს (Enterprise and Innovation Foundation – EISA, 2024);[13]
  
  
• დიპლომატიური ურთიერთობების შესახებ ვენის კონვენციაზე დაყრდნობით შექმნილი ესტონეთის ციფრული საელჩო (Data Embassy) ლუქსემბურგში, ღრუბლოვანი ტექნოლოგიის (Cloud Technology) ინოვაციური გამოყენების თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს. ლუქსემბურგში, მეოთხე რანგის დაცვის ქვეშ განთავსებული აღნიშნული მონაცემთა ცენტრი, ხელისუფლებას სახელმწიფო ინფორმაციის ქვეყნის საზღვრებს გარეთ უსაფრთხო განთავსების საშუალებას აძლევს, რაც, თავის მხრივ, ესტონურ ინფრასტრუქტურაზე განხორციელებული კიბერთავდასხმის შემთხვევაში, სახელმწიფო პროცესების უწყვეტობას უზრუნველყოფს (e-Estonia, 2019).[14]

ზემოთ ხსენებული სერვისებით სარგებლობაში, მოსახლეობას 2002 წელს შექმნილი ციფრული იდენტობისა (e-Identity) და ელექტრონული ხელმოწერის სისტემა ეხმარება, რომელიც ესტონეთის მოქალაქეებს, განურჩევლად მათი საცხოვრებელი ადგილისა, სახელმწიფოს მიერ გაცემული პირადობის დამადასტურებელი ციფრული ბარათით უზრუნველყოფს. ელექტრონული ხელმოწერის გამოყენება აჩქარებს ზემოთ ჩამოთვლილი სერვისების მიღებას, რაც, თითოეულ მოქალაქეს წელიწადში, საშუალოდ 5 დღის დაზოგვის საშუალებას აძლევს (e-Estonia, 2024).[15]

ციფრული ლანდშაფტის გაუმჯობესება ესტონეთში

 

მიუხედავად ელექტრონული მმართველობის მიმართულებით მიღწეული წარმატებისა, ესტონეთის ხელისუფლება აქტიურად მუშაობს ქვეყნის ციფრული ეკოსისტემის გაუმჯობესების ფარგლებში გაჩენილი გამოწვევების აღმოსაფხვრელად. დღეისათვის არსებული ძირითადი გამოწვევებიდან საგულისხმოა:  

• მონაცემთა უსაფრთხოების გაუმჯობესება - მოსახლეობის „გაციფრულების“ მაღალ მაჩვენებელთან ერთად, რაც, თავის მხრივ, მოქალაქეთა 98 პროცენტის მიერ ელექტრონული პირადობის დამადასტურებელი მოწმობების აქტიური მოხმარებით დასტურდება, ესტონეთის ხელისუფლება აცნობიერებს მასშტაბურ ტრანსფორმაციასთან დაკავშირებულ კიბერუსაფრთხოების რისკებს (Invest in Estonia, 2017).[16] კიბერსაფრთხეებთან გამკლავების მიზნით, დასავლელ პარტნიორებთან თანამშრომლობის ფარგლებში, ესტონეთში ნატოს ერთობლივი კიბერთავდაცვის სასწავლო ცენტრი (CCDCoE) ოპერირებს, რაც დადებითად აისახება ქვეყნის ეროვნული კიბერუსაფრთხოების ინდექსზე (NCSI). აღნიშნული ინდექსის თანახმად, ესტონეთის ეროვნული კიბერუსაფრთხოების დონე მეხუთეა ჩეხეთის, პოლონეთის, ბელგიისა და ავსტრალიის შემდეგ (National Cyber Security Index - NCSI, 2024);[17]
  
  
• ციფრული თანასწორობის განმტკიცება - მიუხედავად მოსახლეობის დიდი ნაწილის მიერ, მათთვის შეთავაზებულ სახელმწიფო სერვისებზე ელექტრონულ რეჟიმში წარმატებული წვდომის მაღალი მაჩვენებლისა, ესტონეთის ხელისუფლება ითვალისწინებს მოქალაქეთა იმ მცირერიცხოვან ჯგუფს, რომელსაც ზემოთ ხსენებულ სერვისებზე ხელი არ მიუწვდება. აღნიშნული მიმართულებით, ესტონეთის ეკონომიკისა და კომუნიკაციის სამინისტროს მიერ შემუშავებული ჩარჩო დოკუმენტი - „ციფრული დღის წესრიგი 2030“ (ინგ. Digital Agenda 2030), ყურადღებას ამახვილებს მოქალაქეთა ციფრული ცნობიერების ამაღლებაზე (Estonian Ministry of Economic Affairs and Communications, 2021);[18]
  
  
• ტექნოლოგიური პროგრესისთვის ფეხის აწყობა - ზემოთ ხსენებული ციფრული დღის წესრიგის თანახმად, ესტონეთის ხელისუფლებას გაცნობიერებული აქვს ხელოვნური ინტელექტის ინტეგრაციის პოტენციალი საჯარო სერვისების მიწოდებისა და ელექტრონული მმართველობის პროცესში. ამ ეტაპზე, სახელმწიფო და საჯარო ინსტიტუტები აქტიურად იყენებენ ხელოვნური ინტელექტის პრინციპზე შექმნილ ვირტუალურ ასისტენტ „ბიუროკრატს“ (ესტ. bürokratt), რომლის მიზანსაც ციფრული სერვისების მიღების პროცესში მოქალაქეების „დაკვალიანება“ წარმოადგენს. საგულისხმოა, რომ დღეს, აღნიშნული ინიციატივა დიდი წარმატებით სარგებლობს და ესტონეთის მოქალაქეთა 68% „ბიუროკრატს“ დადებითთან ერთად, უსაფრთხოდაც აფასებს (e-Estonia, 2023).[19]

შეჯამება

ესტონეთის ელექტრონული მმართველობის მოდელი, მოქალაქეთა ინტერესების გათვალისწინების თვალსაზრისით, სამაგალითოა მსოფლიოში. საბჭოთა კავშირისგან დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, საჯარო სექტორის წარმატებით ტრანსფორმაციის გზით, ესტონეთმა მუდმივად განვითარებადი ეროვნული ციფრული ლანდშაფტი შექმნა, რომელიც მოქალაქეებს საჯარო სერვისებზე წვდომის მარტივი, სწრაფი და ეფექტიანი საშუალებით უზრუნველყოფს.

---

[1] [1] e-Estonia, 2024; [2] Azzopardi, Lenain, Molnar, Mosiashvili, & Pareliussen., 2020

[2] Government of Estonia, 2019

[3] Government of Estonia, 2007

[4] Government of Estonia, 1998

[5] European Commission, 2000

[6] Invest in Estonia, 2024

[7] National Interoperability Framework Observatory - NIFO, 2017

[8] e-Estonia, 2023

[9] [1] e-Estonia, 2023; [2] e-Estonia, 2019

[10] Invest in Estonia, 2024

[11] Council of Europe, 2024

[12] e-Estonia, 2024

[13] Enterprise and Innovation Foundation – EISA, 2024

[14] e-Estonia, 2019

[15] e-Estonia, 2024

[16] Invest in Estonia, 2017

[17] National Cyber Security Index - NCSI, 2024

[18] Estonian Ministry of Economic Affairs and Communications, 2021

[19] e-Estonia, 2023